ความน่าทึ่งบนประวัติแผ่นฟิล์มหนังไทยที่ได้รับการชื่นชมจากต่างชาติเรื่องหนึ่งก็คือ การเปิดตัวหนังการ์ตูนไทยขนาดยาวเรื่องแรก สุดสาคร เมื่อ 13 เมษายน พ.ศ. 2522 กำกับและเขียนบทรวมทั้งวาดภาพโดย ปยุต เงากระจ่าง
หนังการ์ตูนเรื่อง สุดสาคร มีความยาว 82 นาที มีเนื้อหาเป็นความตอนหนึ่งจากวรรณคดีนิทานคำกลอนเรื่อง พระอภัยมณี ของสุนทรภู่ ว่าด้วยเรื่องราว ณ เกาะแก้วพิสดาร ที่นางเงือกได้ให้กำเนิดบุตรชายจากพระอภัยมณี ชื่อว่าสุดสาครซึ่งได้รับการเลี้ยงดูและสั่งสอนสรรพวิชาจากพระฤาษี
กระทั่งอายุครบสามขวบสุดสาครจึงตัดสินใจออกเดินทางไปตามหาบิดาพร้อมกับม้านิลมังกร ระหว่างทางได้พบเหตุการณ์ต่างๆ ที่น่าตื่นเต้น สนุกสนานมากมายสุดสาครจึงเป็นหนังการ์ตูนไทยแนวแฟนตาซีและการผจญภัยที่เด็กๆ ให้ความสนใจติดตามและชื่นชอบ มีภาพประกอบที่งดงามน่ารักและสะท้อนเอกลักษณ์การ์ตูนไทย
เบื้องหลังงานสร้างหนังการ์ตูนไทยเรื่องสุดสาครที่หลายคนอาจไม่เคยทราบก็คือ กระบวนการผลิตที่ใช้เวลานานถึงสองปีเต็ม และเป็นสองปีแห่งความยากลำบากเนื่องจากขาดการสนับสนุนเงินทุน และปยุตต้องเสียดวงตาข้างซ้ายจากการโหมงานชิ้นนี้ โดยรอบฉายครั้งแรกเป็นวาระที่เขาอายุครบ 50 ปีพอดี
หนังการ์ตูนไทยเรื่องสุดสาคร คือความมุมานะอย่างแรงกล้าของผู้กำกับชาวไทยท่านนี้ซึ่งมีความหลงใหลในเสน่ห์ของการ์ตูนเป็นอย่างยิ่งตั้งแต่เยาว์วัย และเมื่ออายุได้ 12 ปี เขาได้พบจิตรกรที่มีชื่อเสียงชื่อ เสน่ห์ คล้ายเคลื่อน ผู้ชักชวนให้ทำหนังการ์ตูนด้วยกัน จึงทำให้ความฝันที่จะสร้างหนังการ์ตูนถูกจุดประกายขึ้นมาในใจของปยุตนับแต่บัดนั้น
แต่แล้วกลับเป็นเรื่องน่าเสียใจที่ปยุตไม่มีโอกาสได้ร่วมงานกับจิตรกรผู้นั้นตามความใฝ่ฝัน เพราะเสน่ห์ได้เสียชีวิตลง หลังจากที่ความพยายามของเขาล้มเหลวเพราะขาดการสนับสนุน อย่างไรก็ตาม ปยุตได้ตั้งปณิธานไว้ว่าเขาจะต้องสานต่อความตั้งใจของจิตรกรผู้นั้นและทำฝันของตนเองให้เป็นจริงให้ได้
สุดสาคร ไม่ได้เป็นหนังการ์ตูนไทยเรื่องแรกของผู้กำกับท่านนี้ เพราะก่อนหน้านั้น ในวัยเพียง 26 ปี ปยุตเคยสร้างหนังการ์ตูนไทยเรื่องแรกซึ่งเป็นปรากฏการณ์ที่ผู้คนกล่าวขวัญถึง ชื่อ “เหตุมหัศจรรย์” ความยาว 12 นาที ฉายรอบพิเศษสำหรับสื่อมวลชนและผู้ชมบางกลุ่ม ติดตามมาด้วยหนังการ์ตูนสั้นอีกสามเรื่อง
ในฐานะผู้เขียนบทและผู้กำกับสุดสาครหนังการ์ตูนไทยขนาดยาวเรื่องแรก บวกกับคุณวุฒิและประสบการณ์งานสร้างหนังการ์ตูนไทยที่โดดเด่น และได้รับการยอมรับจากต่างชาติ ส่งผลให้ ปยุต เงากระจ่างได้รับการเชิดชูเกียรติจากมูลนิธิหนังไทย ด้วยการก่อตั้ง “รางวัลปยุต เงากระจ่าง” ในการประกวดรางวัลเทศกาลภาพยนตร์สั้นของไทยนับแต่ปี พ.ศ. 2541 เป็นต้นมาจนถึงปัจจุบัน